Oezbekistan (en 'n half vleugje Letland)

Geschreven door Hilde en Piet.

1. Persoonlijke gegevens

- Reisverslag van    Hilde en Piet Duyck-Deruyck
            Burg. Decoenestraat 10
            8520 Kuurne
            056 72 53 71
            pietduyck@pandora.be

- Aangezien Piet huisman is mag men op elk moment van de dag proberen contact op te nemen om meer te vernemen over deze reis en reisbestemming.

- Daar Piet rolstoelgebruiker is gaat in ons reisverslag speciale aandacht naar rolstoeltoegankelijkheid.  

- Als we spreken van cat. 1, 2, 3 of 4 dan verwijzen we naar het Britse logo-systeem betreffende rolstoeltoegankelijkheid:
             
Cat. 1. Toegankelijk voor individuele rolstoelgebruiker.
Cat. 2. Toegankelijk voor rolstoelgebruiker met begeleider.
Cat. 3. Toegankelijk voor rolstoelgebruiker die enkele stappen
kan zetten en maximaal drie treden kan nemen.
Cat. 4. Niet toegankelijk voor rolstoelgebruikers.

Piet is van cat. 3 – de 3 treden niet in acht genomen en gebruikte op die reis een gewone opplooibare rolstoel van 64 cm breed en een zithoogte van 50 cm.

2. Voorbereiding + Reisinfo

- Toen we in April bij het reisbureau alles regelden voor onze vorige reis wisten we al dat we in september (vertrek op zaterdag 20-09) naar Uzbekistan wilden reizen en aldus vroegen we al wat uitleg betreffende vluchten naar Tashkent, hoofdstad van Uzbekistan en aansluitend een vlucht van Tashkent naar Urgench. Vanuit Brussel zijn er geen rechtstreekse vluchten maar wel een waaier van vluchten via o.a. Frankfurt, Moskou, Riga, Parijs, London, Istanbul en je moet er vlug bij zijn om een schappelijke prijs te hebben. Sommige prijzen waren meer dan het dubbele dan andere en hoe langer je wacht des te duurder het wordt. Uiteindelijk bleken de vluchten van AirBaltic (Brussel-Riga-Tashkent h/t) de goedkoopste maar op de aansluitende vlucht naar Urgench was er wel geen plaats meer en zo werd onze vertrekdatum donderdag 18-09. De terugvluchten waren vrijdag 03-10. Eén nadeel, je verliest telkens een halve dag in Riga maar men kan die halve dagen ook nuttig gebruiken door bvb blitzbezoekjes aan die stad te brengen: zie 5. Half vleugje Riga en rolstoeltoegankelijkheid.

- We lazen Wegwijzer-reisverslagen over Uzbekistan. Het eerste was dat van Gino Derluyn en we namen contact op per mail met hem en hij raadde ons die reis naar dit land zeker aan. Op zijn reis had ie in Samarkand ook een Franse rolstoelgebruikster ontmoet dus …
Op de reismarkt (Travel and Talk) in Brugge gingen we ook langs bij Gino voor meer informatie maar toen was het al een tijdje beslist dat Uzbekistan op ons reismenu stond. Hij raadde ons wel sterk aan om zeker, naast Bukhara en Samarkand, ook Khiva aan te doen wat we met plezier hebben gedaan en we hebben het ons niet beklaagd. Dank u Gino!
 
- Door Gino’s reisverslag te lezen wensten we te logeren in de B&B’s in Bukhara en Samarkand en in Hotel Bek in Tasjkent.
Via mails naar die 2 B&B’s waren die 2 reserveringen vlug beklonken.
Mails en zelfs een brief naar Hotel Bek in Tasjkent en verschillende mails naar verschillende B&B’s en hotels in Khiva leverden geen enkel antwoord op. Zo voelden we ons verplicht om  opnieuw contact op te nemen met Jetair/TUI in de Rijselse straat in Kortrijk dat uiteindelijk via
7 PLUS het geregeld kreeg dat we konden logeren in Hotel Arkanchi in Khiva en in Hotel Orzu in Tashkent.

- Op de Markt in Brugge, na de Reismarkt, kochten we in een reisboekenwinkel “Ouzbékistan”,  een franstalig reisboek, een uitgave van Guides Olizane / Découverte. Reizen in zulke landen met een reisboek of zonder reisboek is een merkelijk verschil en dus is een reisboek echt een aanrader. Wat niet noodzakelijk inhoudt dat wij onverdeeld gelukkig waren met dit reisboek vooral omdat we terplaatse het gevoel hadden dat de schrijver ervan regelmatig uitweidt over plaatsen, gebouwen, enz., waar ie duidelijk niet ter plaatse lijkt te zijn geweest.
De bijhorende kaarten zijn ook geen hoogvliegers. Bovendien geeft het boek soms ook informatie over deze of gene bezienswaardigheid die je evenwel niet kan vinden op de bijhorende stadskaart.
Soit, we waren er toch blij mee want een een totaal onbekend land bezoeken zonder reisboek is niet aan te raden. En aldus wetende dat jullie zich ook een reisboek gaan aanschaffen hoeven we niet alles op te noemen dat de moeite waard is en da’s een hele opluchting.
Terplaatse merkten we dat velen de Engelstalige Lonely Planet raadpleegden.
 
- Een visum bekomen voor Uzbekistan leek geen evidentie. We moesten bewijzen dat we er wel  degelijk zouden logeren en de documenten van 7 PLUS voor de nachten in Khiva + Tashkent waren niet voldoende. Een telefoontje naar onze B&B’s en een mail terug van hen met de bevestiging – in de vorm van een officieel document – van onze reservaties bleken dan toch voldoende om onze visa te krijgen maar de hele begankenis heeft toch verschillende weken geduurd en kregen we onze paspoorten met visum toe amper een kleine week voor ons vertrek. Alles gebeurde via het reisbureau én een visumbureau en heeft ons dus enkele ritten naar Brussel bespaard.

3. Geldzaken

- Bij Jetair betaalden we uiteindelijk 1921,98 Euro voor ons beiden.
De vliegreis Brussel-Riga-Tashkent h/t: 509,43 Euro pp.
De vliegreis Tashkent-Urgench: 54,27 Euro pp.
Voor onze visa: 147,50 Euro.
Voor 7 PLUS, 2x5 nachten (3 in Khiva en 2 in Tashkent): 312,00 Euro.
Annulatie en reisonderbreking-verzekering: 76,39 Euro.
Service Fee ticket IATA: voor de vliegreis Brussel-Riga-Tashkent h/t én voor de vliegreis Tashkent-Urgench voor 2p: 4 x 38,00 Euro.
Verder nog kosten voor handling fee (50,00 Euro) en dossierskosten (8,75 + 34,24 + 13,70 = 56,69 Euro): 106,69 Euro.

- De munteenheid in Uzbekistan is de SUM maar op veel plaatsen mag je ook nog betalen in dollars. Dat wisten we vooraf en, toen de dollar nog laag (3 $ = 2 Euro) stond, hadden we ons 1000 $ aangeschaft. Eenmaal geland in Tashkent en wachtend op onze vlucht naar Urgench hebben we 150 $ gewisseld in de luchthaven en kregen 200.500 SUM wat veronderstelt dat 1 $ ongeveer 1336 SUM waard is (of 3 $ ongeveer 4000 SUM) en 1 Euro dus ongeveer 2000 SUM wat het dus gemakkelijk maakte voor ons. We hoefden enkel te onthouden dat 1 Euro anderhalve dollar of 2000 SUM waard is want de prijzen in Uzbekistan worden enkel uitgedrukt in SUM en voor de toeristen soms of exclusief, bvb de taxis van stad tot stad, in dollars en die taxis betaal je dus ook met dollars.
 
Dollars of Euro’s wisselen is geen enkel probleem, het kan bij de banken of ook bij commercanten, op de markt bvb, waar je soms beter af bent maar wat in se niet mag.
Het biljet met de hoogste waarde is 1000 SUM (0,50 Euro). Eén SUM is 100 tiyin waard maar van tiyins hebben we nimmer gehoord. Van 1 SUM (0,0005 Euro) ook niet. De prijzen zijn eigenlijk bijna altijd een veelvoud van 100 SUM (0,05 Euro).  

- Geld uit de muur halen in Uzbekistan hebben we niet gedaan en hebben ook niet gemerkt dat we het konden maar dank zij onze dollars was het ook niet nodig. We hoorden ook dat je met een visa-kaart geld kan ophalen bij de nationale bank in de grote steden en Euro’s kan wisselen.
We zijn uiteindelijk naar huis teruggekeerd met 100 $ (67 Euro) wat veronderstelt dat we 900 $ (600 Euro) hebben gespendeerd aan 9 nachten B&B (in Bukhara en Samarkand), avondmalen, middagmaaltjes, drankjes, het bezoeken van bezienswaardigheden en het aanschaffen van souvenirkes, marktbezoeken, enzovoort ttz alles wat een geïnteresseerde toerist doet in zulk een prachtig, sympathiek land. We hadden ook Euro’s bij maar hebben die niet moeten aanspreken.

- Bij de aankomst op de vlieghaven van Tashkent moet je ook documenten invullen met hoeveel en welk buitenlands geld je het land binnenkomt en o.a. wat je meehebt van juwelen, laptop, electronische data, …. Als je het land weer verlaat moet je dergelijke documenten opnieuw invullen, ditmaal met heel wat minder van het buitenlands geld dat je eerst had gedeclareerd en dan is alles dik in orde. 9 op de 10 “declaration notes” waren in het Russisch maar een goede zoekster vindt ook een Engelstalige versie.

- Prijzen zijn ook vermeld in de andere hoofdstukken bvb de ingangsprijs bij deze bezienswaardigheid (hoofdstuk 8) of de prijs van gene (w)etenswaardigheid (hoofdstuk 9) of wat we betaalden voor onze logies in de B&B’s in Bukhara en Samarkand in hoofdstuk 7.

4. Vliegen en rolstoeltoegankelijkheid

- In Zaventem mag je dus met je rolstoel tot aan het vliegtuig en omgekeerd en dan met een smal rolstoeltje die je naar en van je plaats brengt in het vliegtuig of eruit.
Op AirBaltic-vliegtuigen is eten en drank betalend maar dusdanig niet verplicht.
In de luchthaven van Riga is er ook zo’n  rolstoeltje om je in en uit het vliegtuig te helpen. Het kan ook dat je bij het buitengaan de trap naar beneden moet maar de 2 stoere begeleiders klaren de klus wel voor jou op door je met rolstoeltje en al naar beneden te dragen. Je mag dus enkel terug in je eigen rolstoel als die klus geklaard is.
In de luchthaven van Riga zijn er rolstoeltoegankelijke toiletten. In die luchthaven hoefden we geen trappen te overwinnen wel eens een paar relatief steile hellingen die ik dan in achteruit bergop ging. Bergaf ging stukken vlotter, in vooruit dan.
In het vliegtuig ‘moet’ de rolstoelgebruiker wel naast het venster zitten omwille van de veiligheid. Riga-Tashkent was een nachtvlucht met een Boeing 757 die een beetje chaotisch begon. Er was iets mis met één motor. Na een half uurtje zei de piloot dat het probleem niet opgelost was maar geen nood ze gingen toch opstijgen. Dat deden we en de vlucht verliep vlekkeloos. Kan men opstijgen met één motor? Kan ik me zo erg vergissen toen ik nacheckte om te weten dat een Boeing 757 maar 2 motoren heeft.
Het afdalen naar Tashkent gebeurde tijdens het ochtendgloren wat me een ongelooflijk mooie zonsopgang bezorgde. Naast het venster ‘moeten’ zitten kan dus aardig meevallen.
De aankomst in Tashkent verliep voor ons een beetje chaotisch. Via een kliniek-rolstoel kwamen we op een open lift terecht waar ik mijn rolstoel terugzag en in mijn rolstoel bracht de lift me op de begane grond. De aankomst bevindt zich op het gelijkvloers. Je wordt een beetje overspoeld door taxichauffeurs en valiesdragers, die je absoluut willen helpen, voor wat hoort wat (wat normaal 2000 SUM of 1 Euro hoeft te zijn om je valiezen te laten dragen), maar bijt een beetje bars met de glimlach van je af en dan laten ze je wel gerust. Daar moet je dus wat papieren invullen, oa ook die documenten voor het declareren van het buitenlands geld en je paspoort laten stempelen.   
 
De internationale luchthaven bevindt zich op het eerste verdiep (voor hen het 2de verdiep) en die kan je via een, in het begin wat steile, geasfalteerde weg bereiken: waar je dus naartoe moet bij je vertrek huiswaarts. Daar stuurden ze ons naartoe bij onze aankomst omdat we een ruim rolstoeltoegankelijk toilet zochten. Dit toilet is ruim en heeft een verhoogde (45 à 50 cm) wc en een enkele (ietwat wankele) handgreep.
De vlieghaven voor binnenlandse vluchten ligt naast de internationale luchthaven, evenwel te bereiken via 2 zeer steile hellingen om telkens 6 à 8 treden te overbruggen. Laat je helpen.
In die vlieghaven heb ik geen rolstoeltoegankelijke toiletten gevonden bij de mannen.
Onze vlucht naar Urgench (met een Boeing 757) werd opgehouden omdat de lift, die me naar boven moest brengen, net bezig was met de Uzbeekse atleten, net terug van de Paralympics in Peking, op de begane grond te krijgen. En aangezien die Uzbeekse paralympiërs 1 gouden, 2 zilveren en 3 bronzen medailles meebrachten wachtte iedereen geduldig en met de glimlach. Toen de lift ons dan toch in het vliegtuig kreeg wachtte er ons een verrassing van formaat: ze boden ons 2 plaatsen aan naast elkaar in businessclass: waw: heel ruim (2 comfortabele zetels op de plaats waar er normaal 3 staan), ook veel beenruimte. Al duurde de vlucht (om en bij de 1000km) maar ongeveer één uur, een lekker vieruurtje werd geserveerd in degelijke borden, tassen, glazen met navenant bestek!
In Urgench stonden zes kloeke gasten klaar om me in mijn rolstoel van het vliegtuig de lange trap naar beneden te dragen. Dan bracht een vrachtwagen alle bagage tot bij de passagiers op de tarmac en elke passagier diende zijn eigen valies te nemen maar de bagagelabels werden verder aan de uitgang vaag gecontroleerd. We waren duidelijk in het binnenland maar de vriendelijkheid waarmee alles gebeurde toonde de ware Uzbeekse aard.
Op het einde van onze reis door Uzbekistan meldden we ons aan in de luchthaven van Tashkent voor de terugvlucht. Opnieuw wat gedrum van valiesdragers bij de aankomst maar,  eenmaal in de luchthaven en ons te hebben gemeld, moesten we even wachten en toen kwam er een doktores (duidelijk opgeroepen omdat ik een rolstoelgebruiker ben) alle problemen voor ons oplossen, zowel wat betreft de tickets, de paspoorten en papieren (om het geld te declareren) die we tussendoor ingevuld hadden. Ik moest het er wel voor over hebben – ik had overigens geen keuze, ondanks protest – om me neer te vleien in een ambulance die ons dan via de controleposten naar het vliegtuig brachten. Uit de ambulance, in de rolstoel, met de lift naar boven en up to Riga. Dit alles vrij omslachtig, waarschijnlijk een bureaucratisch overblijfsel van de Sovjetunie.
Eigenlijk waren het buitenkomen uit de vlieghaven bij aankomst in Tashkent en het aankomen aan dezelfde vlieghaven om de terugreis aan te vatten de zeldzame momenten van wat wrevel die we ervaarden in dat sympathieke, prachtige land en hun vriendelijke bewoners.

5. Half vleugje Riga en rolstoeltoegankelijkheid.

Riga is de hoofdstad van Letland, geografisch de middelste van de 3 Baltische staten en alle drie lid van de Europese Gemeenschap maar niet van de Eurozone. De Letse munteenheid is de lat (LVL) die ongeveer 1,40 Euro waard is of 1 Euro = 0,714 LVL. Stap je een bank binnen en wissel je 50 Euro dan krijg je effectief 34,09 LVL (gezien de commission) en dan is een Euro maar 0,6818 LVL meer waard.
De vlucht van Brussel naar Riga duurt ongeveer 2h30’ en in Riga is het één uur later dan in Brussel. We kwamen er aan om rond 12h30 en vertrokken pas om 23h10 naar Tashkent dus planden we een bezoekje aan Riga. De luchthaven ligt op ’n 15 km van Riga. Naar Riga toe betaalden we voor de taxi 15 Euro (10,23 LVL), ’s avonds terug betaalden we 9 LVL (13,20 Euro).
We wisselden dus 50 Euro in lat en haalden een kaart van Riga op in de toeristische dienst en begonnen aan de verkenning van de historische stad. Voor rolstoelgebruikers leek het eerst geen aanrader met kasseistraten zonder voetpaden, dan voetpaden die even wel te smal waren voor rolstoelen en dan opeens wel bredere voetpaden maar om de zoveel meter een bloembak en waar er geen bloembakken waren stonden auto’s geparkeerd op de voetpaden want het historische Riga heeft ietwat smalle straatjes. Maar, toen we wandelden naar het plein bij de Opera en het park, werd het stukken beter niet alleen qua rolstoeltoegankelijkheid maar ook esthetisch gezien.
 
Daarenboven zagen we dat de lijnbussen in Riga bij een halte uitschuivende hellende vlakken hebben als de deuren zich openen. Aan rolstoelgebruikers wordt er dus toch gedacht.
We zagen een stad met ambiance, veel groen en parken, oude houten huizen, verder ook mooie gebouwen, zelfs een paar gebouwen in Art Nouveau stijl (of Jugendstil). We vonden het een leuk bezoek maar ervaarden dat weinig of niets een blijvende indruk op ons maakte.
Dan vernamen we dat er heel wat gebouwen in die Art Nouveau stijl zich in de Alberta iela (iela = straat) bevinden. Maar het werd het weer stilaan tijd om terug te keren naar de luchthaven. Geen nood want we besloten om op de terugreis onze halve dag Riga exclusief te besteden aan de Alberta iela. Evenwel, na enkele dagen Uzbekistan en overweldigd te zijn van de pracht (architecturaal maar ook de buiten- en binnenversieringen in keramiek en Co) van al die koranscholen, minaretten, mausolea, moskeeën,… voelden we al dat het noppes zou worden op de terugreis tijdens onze halte in Riga wat dus bewaarheid werd vandaar dat het bij een “half vleugje Riga” bleef.
AirBaltic en de luchthaven in Riga lieten bij ons een koele indruk na. Niet onvriendelijk, eerder afstandelijk. Dit was niet het geval in Riga zelf, daar waren de mensen weer menselijk.
Die donderdag 18-09 was het in Riga 10 °C en dat voelden we ook. Wetend dat je op weg bent naar een nog zonnig Uzbekistan (gemiddeld 25°C in september) denkt ’n mens niet echt aan truien en vesten.
In Letland kan men zich behelpen in het Engels. Het Lets heeft weinig of niets herkenbaars. Iela is dus straat en duidt het plaatje “Izlidosaria” (of iets in die aard) in de luchthaven aan waar de “Departures” zijn.

6. Rolstoeltoegankelijkheid in Uzbekistan

Het Uzbekistan (Khiva, Bukhara, Samarkand) dat we bezochten is vlak. Enkel de uitstap vanuit Samarkand naar Shahrisabz in de richting van Afghanistan ging door een bergachtig gebied.
De wegen tussen Urgench en Khiva, Khiva en Bukhara, Bukhara en Samarkand, Samarkand en Tashkent zijn overwegend vlak. Ook al die steden zijn vlak behalve enkele delen van Samarkand met glooiende wegen.
Je zou dan denken dat het een rolstoeltoegankelijk land is.
Op het eerste gezicht wel ware het niet dat er zich regelmatig hier en daar toch treden en trapjes met verschillende treden aanbieden.
Soms keken we naar een mooi gebouw op een 100-tal meter maar die afstand bevatte een paar trapjes naar beneden en dan weer naar boven en dan besluit je dat dit gebouw niet bereikbaar is met de rolstoel. Je merkt dan opeens dat er een auto geparkeerd staat bij dat gebouw en dan denk je: “Als een auto – zoiets rijdt normaal gezien geen trapjes op en af – daar geraakt, dan ook een rolstoel.” En dan vind je vrouwke automatisch een traploze weg.
En als je zou de bedenking maken dat Uzbekistan geen rolstoelvriendelijk land is, weet dan ook dat de Uzbeken een heel rolstoelgebruikersvriendelijk volk vormen want de vele behulpzame vriendelijke Uzbeken zijn altijd bereid om je, voor je er om gevraagd hebt, enkele treden hoger of lager te brengen.
De toiletten in hotels en B&B’s zijn de ons bekende zittoiletten. De toiletten bij de mensen en veel openbare toiletten zijn nog wat men indertijd hier Franse toiletten noemde: een gat in de vloer.

7. Logies en rolstoeltoegankelijkheid

- Wat vroeger een persoonlijk gerunde “B&B” was en nu bij een hotelketen behoort heet tegenwoordig dikwijls “hotel". Praktisch gezien is het echter nog altijd een B&B en blijft het gerund door dezelfde personen (meestal de hele familie dus) met alle voordelen van een B&B: eenvoudig, goed gerund, lekker eten, persoonlijk contact. Dat hebben we gemerkt, zowel bij B&B Arkanchi in Khiva dat nu Hotel Arkanchi heet als bij B&B Fatima-Ibragim dat nu Hotel Fatima heet in Bukhara.
 
- Hotel Arkanchi, die in de oude stad (Ichan Kala) ligt, is een aanrader en stukken goedkoper ter plaatse dan wat we in België vooraf betaalden. Neem het document mee dat bewijst dat je al betaald hebt voor je overnachtingen. Toen ze dit document en de prijs zagen die we betaald hadden dan merkten we dat ze vonden dat we veel te veel betaald hadden anders gezegd dat zij veel minder zullen krijgen van die organisatie voor onze overnachtingen.
Bij reservering hadden we aan 7 PLUS gemeld werd dat ik een rolstoelgebruiker ben en vroegen we een kamer op het gelijkvloers of in een hotel met een brede lift. We hebben alle nodige maten opgegeven en kregen uiteindelijk een kamer op het gelijkvloers, een niet-toegankelijke badkamer en een trapje voor de eetzaal. Niet getreurd, we trokken onze plan maar eigenlijk was het niet in orde vanwege 7 PLUS en/of hun locale agent.
De ingangdeur van het hotel en de slaapkamerdeur zijn voldoende breed., De slaapkamer is voldoende ruim (en bevat 2 éénpersoonsbedden die net iets korter (1,90 m) en smaller (0,85 m) zijn dan wat we hier gewend zijn maar het viel best mee want de hoogte is 0,45 m.   
De badkamer is ruim (ongeveer 2 m x 2 m) maar niet rolstoeltoegankelijk, voor mij dan toch, want de badkamerdeur is ongeveer 57 cm breed (al hadden we bij 7 PLUS gemeld dat de deurbreedte minimum 64 cm moest zijn). Je kan er dus wel in als je rolstoel opplooibaar is en je een paar stappen kan zetten. Op onze vraag kregen we een plastieken stoel om een stortbad (begint met koud water dat dan heel langzaam warmer wordt) te kunnen nemen. Het stortbad is wel een wat wankele installatie. De wc is gewoon, misschien ietwat kleiner maar vermoedelijk even hoog als de Vlaamse exemplaren.
Als je je begeeft naar de eetzaal worden de schoenen uitgedaan en moet je 5 treden omhoog maar ze staan klaar om ons te helpen.
Het ontbijt is inbegrepen in de prijs voor de kamer. De 3 avonden in Khiva aten we telkens in ons hotel en we hebben het ons niet beklaagd. Zowel ontbijt als avondmaal waren telkens ruim voldoende en bevatte heel wat verschillende gerechtjes.            

Een avondmaal kostte 6000 SUM (3 Euro) of 7000 Sum (3,50 Euro). Een lekkere fles Uzbeekse witte wijn – die geen hoofdpijn veroorzaakt – eveneens 7000 SUM.

Hotel Arkanchi
Pakhlavan Makjmoud street 10, Khiva.
Tel.: 00 998 362 375 22 30
Fax: 00 998 362 375 29 74

- Toen we in Bukhara aankwamen aan Hotel Fatima dat uitgeeft op het fameuze Laub-i-Hauz-plein (plein met vele schrijfwijzen) zagen we een trap van 10 (6+3+1) treden die naar de ingang van dit hotel leidde. Dat zag er niet goed uit. Hilde ging alleen naar binnen en kwam 3 minuten later glimlachend naar buiten. 50 m verder was er een weggetje naar rechts en na nog eens 100 m was er een achterpoort van het hotel en één trede om de binnenkoer van het hotel te betreden. Palend aan die binnenkoer bevinden zich ook de kamers.  
We kregen kamer 5 op het gelijkvloers en er is een kleine trede aan de ingang. De kamer is ruim en er is circuleerruimte. De bedden zijn elk 90 cm breed en 40 cm hoog en de lengte leek 1,85 à 1,90. De deur is wijd genoeg, ook de badkamerdeur: 68 cm. De stortbadvloer is wel een trede lager (ongeveer 10 cm) ten opzichte van de badkamervloer. Gewoon toilet, plastieken stoel om een stortbad te kunnen nemen.

Ons verblijf (4 nachten, ontbijt inbegrepen): 20 $ (13,33 Euro) pp pn. Voor onze avondmalen betaalden we 40 $ en dat bleek een afgeronde prijs te zijn. Vermoedelijk was de prijs per avondmaal, alles inbegrepen, 7 $ (4,67 Euro). Hier ook lekker en uitgebreid ontbijt en avondmaal.
Zij regelden voor ons ook een taxi om ons naar Samakand te brengen.

Hotel Fatima, Nakshbandi street 3, Bukhara, Uzbekistan.
hotel-fatima@mail.ru       www.bta.uz
Tel.: 00 998 65 224 36 16
Fax:: 00 998 65 224 19 83
 
- Volgens de gelezen reisverslagen en de vele backpackers die je er ziet passeren en logeren lijkt de B&B Antica wel the place to be in Samarkand. Niet echt rolstoeltoegankelijk. Waar er gegeten (ontbijt, eventueel avondmaal) wordt moet men een trap met 4 serieuze treden overwinnen. We aten er telkenmale in open lucht.
Verschillende kamers hebben trapjes naar die kamers toe. Onze gastvrouw had een grote kamer voorzien maar met 7 treden. We opteerden voor de kleine kamer met maar één trede, evenwel een hoge trede (h = 25 cm) en daarbij nog begenadigd met een klein balkje (h = 10 cm) erboven op. Om die trede te nemen (en alle andere eventuele hindernissen) kan men altijd op iemand (bvb Aziz een heel sympathieke jongen die daar werkt en vlot Engels spreekt en altijd vlot kwam helpen) rekenen om te helpen. De kamer is niet groot, er is dus weinig tot geen circuleerruimte: het belangrijkste is dat je met de rolstoel tot naast het bed kunt. De 2 bedden hebben Uzbeekse maten: 1,85m lang en 85 à 90 cm breed. Positief is evenwel de hoogte van de bedden: 55 cm ttz dit is de afstand tussen de bovenkant van de matras en de vloer.
De slaapkamer heeft geen kast.
De badkamer heeft geen circuleerruimte, je kan net bij alles, de deur (65 cm) is net breed genoeg voor de rolstoel, er is een gewoon toilet en om in de stortbad te kunnen moet je over een overstap. Niet echt een aanrader maar, al bij al, beredderden we ons toch behoorlijk. En een plastieken stoel in het stortbad is ook geen probleem.

We betaalden voor het logement 225 $ (150 Euro) voor ons beiden voor 5 nachten (ontbijt inbegrepen) of 22,50 $ (15 Euro) per nacht per persoon. Naar Uzbeekse gewoonte hier ook uitgebreid ontbijt en avondmaal dat we enkel de eerste avond nuttigden (8 $ - 5,33 Euro - pp) om de eenvoudige reden dat ze nog maar zelden ’s avonds eten bereiden voor de gasten.
Op een andere avond waren we moe en hadden we geen goesting meer om nog naar stad te gaan eten. We hadden nog wat rozijnen, amandels en wat naan. Hilde vroeg hen om een beetje thee maar ze brachten ons thee, een tomaten-uienslaatje en een aardappel-wortelslaatje, 8 schelletjes kaas, lekkere zure room en een lekker soepje met pasta en brood.
Hier regelden ze ook onze uitstap naar Shahrisabz en een taxi om ons uiteindelijk naar Tashkent te brengen. Ze regelden voor al hun gasten die dat wensten een avondmaal bij buren die hun oud huis renoveerden in Uzbeekse stijl.

Courtyard B & B “ANTICA”, Iskandarov street 58, Samarkand, Uzbekistan
Tel.: 00 998 66 235-20-92; 00 998 66 235-81-65
muhandis2004@rambler.ru
Deze B&B wordt gerund door 2 zussen: Aziza die Engels spreekt en Kutbiya die Duits spreekt.

- In Tashkent konden we 2 nachten logeren in Hotel Orzu, Ivleva street 14, Tashkent zoals het was aangeduid op de papieren die we meekregen van 7 PLUS. Toen we, na de rit met een taxi vanuit Samarkand tot Tashkent, ons meldden bij dit Hotel Orzu bleken zij van niks op de hoogte. Ze meldden ons wel dat er in Tashkent ook een Hotel Grand Orzu is in de M. Torobiy street 27 en, jawel, daar reden we heen en werden daar wel verwacht. Chapeau, 7 PLUS dat jullie niet eens weten in welk hotel jullie een kamer voor ons gereserveerd hebben.
Bij de ingang van dit Hotel Grand Orzu zijn er 3 diepe treden van 10 à 12 cm hoogte: in achteruit geen probleem. Onze kamer (nr 6) ligt op het gelijkvloers. De deur is breed genoeg maar de kamer biedt weinig circuleerruimte. De kamer heeft 2 enkelbedden van 85 à 90 cm breed en 1,95 à 2 m lang, hoogte ongeveer 45 cm.
De badkamer heeft een beetje circuleerruimte maar de badkamerdeur is te smal. Dus opnieuw opnieuw niet bereikbaar, dank u 7 PLUS.
Om het terras en restaurant te bereiken is er weer een trapje van 3 treden. Nooit maakte iemand van het personeel aanstalten om ons te helpen. Aan het terras buiten is er een open zwembad (ong. 3 m op 7 à 8 m).
Het ontbijt (inbegrepen in de prijs) is eveneens uitgebreid en in het restaurant (of op het terras) kan je eten aan democratische prijzen.
Dit hotel zorgde, op onze vraag, ervoor dat we, heel vroeg ’s morgens, met een taxi naar de luchthaven konden rijden.  
 
- Het weze gezegd dat de e-mailadressen, ook wel eens van gedaante veranderen en dat hebben we zelf ondervonden. Bij deze wassen we onze handen in onschuld moest het door ons geleverde e-mailadres van deze of gene logies niet de gewenste resultaten opleveren. We hebben dit immers ook meegemaakt.

8. Bezienswaardigheden en rolstoeltoegankelijkheid

- Terwijl we dit verslag schrijven ontdekken we dat, op de Werelderfgoedlijst van de Unesco, Uzbekistan vermeld is met:
1)    het historisch centrum van Khiva: Ichan Kala
2)    het historische centrum van Bukhara
3)    het historische centrum van Shahrisabz
4)    Samarkand, kruispunt van culturen.  
Het doet ons dus plezier vast te stellen dat we die 4 steden aandeden.

- Het gebeurde meermaals dat ik als rolstoelgebruiker geen inganggeld moest betalen, zeker als het wat moeilijker toegankelijk is.
- Het weze eveneens gezegd dat in al die steden, behalve misschien iets minder in Sachrisabz, enorme inspanningen geleverd werden om de vele gebouwen en monumenten te restaureren. Al blijft er nog veel te doen om alles op te knappen.
Sommige oude gebouwen werden opgeknapt maar kregen een andere bestemming. Zo kan een oude koranschool nu een hotel of een museum zijn of kan je in een oude moskee nu tapijten kopen.
Wat ook hier en daar opvalt is dat sommige muren, torens, gebouwen niet verticaal meer staan maar scheef of een weinig gebogen. Misschien speelt de zanderige grond daar wel een rol in en de ouderdom van sommige gebouwen, sommige meer dan 1000 jaar, zit er waarschijnlijk ook wel voor iets tussen.

- Overal in Uzbekistan zal je houten pilaren merken die de plafonds ondersteunen van heel veel oude en ook recente gebouwen als moskeeën, koranscholen maar ook huizen. Al die pilaren hebben dezelfde vorm en hebben een versiering onderaan die telkens 5 maal voorkomt ttz om de 72 graden herhaalt zich hetzelfde motief. Merkwaardig! De pilaren zijn mooi gesculpteerd.

- Ergens tijdens onze reis vernamen dat de Islam geen symmetrie toelaat en van dan af begonnen we daar een beetje op te letten. Veel gebouwen leken ons symmetrisch zelfs de versieringen maar als je aandachtig naar die versieringen, bvb in keramiek, kijkt zal je merken aan kleine details dat het toch niet symmetrisch is.
Zouden daarom die pilaren niet een versiering hebben die 4 maal voorkomt, wat symmetrie zou voortbrengen, maar een versiering die 5 maal voorkomt?   

- Heel veel van al die mooie gebouwen zijn versierd met keramiek. Dat ze bedreven zijn in de keramiekkunst merk je ook op de markten met alle mogelijke mooie potjes, borden, schalen, enz. in keramiek.
Vele gebouwen als moskeeën, koranscholen, mausolea bevatten prachtige koepels, versierd oa met keramiek of geschilderd of versierd met wat men ‘bijennesten’ noemt ttz een verzameling gesculpteerde mini-koepeltjes.

- Khiva is vlak, overwegend rolstoeltoegankelijk. Een of meerdere treden kan wel. Bij meerdere treden brengt een ommetje dikwijls soelaas. Soms kan een straat wat hobbelig zijn maar er is geen enkele reden om Khiva te mijden. Het loont echt de moeite. Alles afwerken in enkele uren is wel te mijden: bekijk alles rustig, neem er de tijd voor, herbekijk het nog eens zodat je oognetvlies het voor altijd opslaat in je grijze massa en je later nog weet wat er, en in welke stad, op deze of gene foto staat.
 
De oude stad (Ichan Kala) bevat de meeste bezienswaardigheden van Khiva. Bij de westelijke poort (Ota Darvoza en darvoza betekent dus poort) kan je voor 10.000 SUM (5 Euro) een ingangskaart kopen waarmee je binnen kan in verschillende musea, koranscholen (medressa) en dergelijke, zowel in de oude stad als erbuiten. Het kan dat je ergens iets moet bijbetalen en bvb ook als je foto’s wilt nemen. Of net niet moet bijbetalen omdat je rolstoelgebruiker bent.
Het oude Khiva is ommuurd door een vestingmuur. Mooi en indrukwekkend.   
Loop maar rond in Khiva en je merkt wel waar je binnen kan met je ingangskaart.
Het gebeurt regelmatig, ook in de andere steden, dat men je, als rolstoelgebruiker, aanduidt langs waar je beter gaat om een hindernis te vermijden of waar er minder treden zijn.
De blikvanger van Khiva is de Kalta Minor wat korte minaret betekent. Ze moest meer dan 70m hoog worden maar de werken werden stopgezet toen de opdrachtgever van de werken overleed en zo is deze minor nu nog altijd kalta ttz 26 m. Khiva heeft evenwel ook hoge, ranke en eveneens mooie minaretten.
Ook de Koukhna Ark (ook met mooi zicht van boven uit, evenwel niet rolstoeltoegankelijk, en prachtige vergezichten in alle richtingen) en deze of gene medressa (koranschool) lonen de moeite alsook de moskee Juma met zijn 213 pilaren waarvan er 4 meer dan 1000 jaar oud zijn.  
En het mausoleum Pakhlavan Mahmud, het oudste gebouw van Khiva.                      
Slenter maar rond want als Khiva de eerste Uzbeekse stad is die je bezoekt dan merk je overal nieuwe en merkwaardige dingen. Bij de Palvan Darvoza (de oostelijke poort) heb je dan de markt en dat loont ook de moeite, zeker als tussendoortje. Zie abrikozennootjes bij 9. (W)etenwaardigheden.
Heel wat in Khiva werd opgeknapt door de Sovjets die er een museumsstad van maakten. Het weze gezegd dat er in de andere steden ook enorme inspanningen geleverd worden om hun cultureel erfgoed te bewaren en, waar nodig, bij te stellen en op te knappen.
Ga ook eens buiten de oude stad. Niet te missen: het Nouroullah Baï-paleis waar je met je ingangskaart ook binnenkan. We hadden die tip gekregen van de ingangskaart-dame. We waren er de enige bezoekers maar de niet-bezoekers hadden ongelijk, vooral de keramische kachels en de wand- en plafondversieringen (hout – klei?) lonen echt de moeite.
Eenmaal buiten de oude stad hebben we ervan geprofiteerd om een wandeling te maken ten westen en ten Noorden van de oude stad.
Khiva is ook de stad waar je pelsen (bvb astrakhan) kledij en hoeden op straat kunt kopen.
Khiva ligt op amper 3 – 4 km van Turkmenistan maar van Khiva loopt er geen rechtstreekse rijbaan naartoe. Met de auto moet je wel een 70-tal km rijden om Turkmenistan te kunnen binnenrijden (visum nodig !).

- Bukhara is ook vlak maar je treft hier en daar toch wat treden of trapjes aan maar hier ook is soms een omweggetje ideaal om wat van die trapjes te vermijden.
Hotel Fatima ligt dus aan het Laub-i-Hauz-plein met oa de medressa Divanbegin en de Khanagha Divanbegin, verder iets vijverachtigs en een open restaurant in het midden. Dit plein is een beetje dé ontmoetingsplaats van Bukhara, ook van de toeristen.
Daar ergens staat ook het beeld van Nasreddin gezeten op zijn ezel. Hij wordt er geëerd alsof hij altijd in Bukhara woonde maar andere bronnen bestempelen hem als afkomstig uit Turkije en/of Perzië. Hij was acteur-komediant en tussendoor pakte hij geld bij de rijkaards en gaf het aan de armen. Hij lijkt een beetje op onze Tijl Uilenspiegel.
Ga ook eens buiten de oude stad oa waar de medressa’s Abdullah-Khan en Modar-i-Khan liggen en wandel vandaar naar de vesting. Slenter daar ook eens rond buiten het toeristisch gedeelte van de stad. Zo kan je in een klein winkeltje een flesje Cola (250 ml) kopen voor 300 SUM (0,15 Euro). Ze vragen je wel vriendelijk het glazen flesje terug te brengen.
Vanaf de vesting kan je terug naar het oude Bukhara en kom je bij de fameuze Kalon minaret naast  de moskee Kalon en de medressa Mir-i-Arab. Via de moskee kan je naar de minaret om ze te beklimmen, die minaret is uiteraard niet rolstoeltoegankelijk, maar zelfs voor sportievelingen heeft die minaret zijn verrassingen. Niet voor niks vragen ze 4500 SUM (2,25 Euro + 1000 SUM ttz 0,50 Euro voor de moskee) om ze te beklimmen want het is gevaarlijk: heel veel treden van ongelijke hoogte en in slechte staat en het is er smal en het begint met een instap van 50 cm. Op vele plaatsen is het er duister en er is geen verlichting én geen leuning.
 
Maar het uitzicht is grandioos. Het weze eveneens gezegd dat die bijna 9 eeuwen oude minaret ook grandioos en prachtig is, gezien vanaf een rolstoel.  En dan komt de intense bewondering naar boven voor die vaklui die, vele eeuwen geleden en met de middels en technieken van die tijd, zo iets prachtigs uit hun mouwen hebben geschud.
De Kalon moskee is de 2de grootste van Azië en kan 12.000 gelovigen bevatten.
Slenter vandaar terug, je hoeft maar te kijken waarnaar de andere mensen gaan, naar het Laub-i-Hauz plein en dan kom je nog van alles tegen: marktjes met van alles, keramiek, schilderijtjes (bvb op zijde) of koranteksten, dan de bazars van tapijten of juwelen of zijde (we zitten op de Zijderoute!), enzovoort (bvb beeldjes van een glimlachende Nasreddin, zelfs op zijn ezel), ook mooie gebouwen oa moskeeën. Doe die wandeling meermaal, langzaam, in beide richtingen, doe ook nu en dan een zijsprongetje en je zal telkens iets nieuws ontdekken. Zalig.
Doe ook de grote markt ten oosten van de oude stad. Je kan het eventueel combineren met een bezoekje aan Chor minor wat 4 minaretten betekent. Dit gebouw heeft 4 torens maar het zijn geen minaretten. Het is dus ook geen moskee.
Dit gebouw benoemen de mensen eerder als de omgekeerde stoel met de 4 pootjes in de lucht en zo ziet het er een beetje uit.
Niet goed aangeduid vanuit de hoofdweg. Je moet een beetje slenteren in de wijk en het een paar keer vragen.
Vanaf de markt nog tevergeefs gezocht naar het Joodse kerkhof.

- Samarkand is op bepaalde plaatsen glooiend maar die hellingen zijn goed te doen. Enkel op onze zoektocht naar een rolstoelhaalbare weg naar Chah-i-Zinda kwamen we een paar heel fikse hellingen tegen.

Registan is hét uitgangsbord van Samarkand. Hopelijk zie je het eens op een wolkenzwangere dag én op een zonnige dag. Door de lichtinval, of gebrek eraan, op de keramieken gevelversieringen is het verschil enorm.
Registan bestaat uit drie koranscholen. Neem dus je tijd om alles rustig te bekijken en als je alles denkt bekeken te hebben, neem dan wat ontspanning (een sudoku-tje oplossen of mekaar wat plagen of …) en voor je vertrekt ga dan nog eens naar die fameuze koepel in Tilia Kali en bekijk die nog eens rustig. Da’s voor sommigen, zoals ik, dus een voordeel dat je dat kunt doen vanuit een zittende houding. En dan weet je het: mooier kan niet: grandioos én uiterst verfijnd in elk detail. Niet te vergeten, zoiets blijft in je geest gegrift voor altijd.
Ingang: 6500 SUM (3,25 Euro); gratis voor rolstoelgebruikers. Er zijn een paar moeilijke passages maar Registan is evenwel toch rolstoeltoegankelijk en er zijn altijd helpende handen.

Niet ver van Registan is er een museum. Om het te bereiken zijn er buiten al 2 + 9 treden maar het is haalbaar omdat de treden breed en diep zijn. Eenmaal binnen merkten we al direct dat een deel van de tentoonstelling op het gelijkvloers 4 moeilijke treden hoger lag en een ander deel op de eerste verdieping te bereiken via een trap van ruim 20 treden; geen lift. Wat niet belette dat de ingangsprijs 3800 SUM (1,90 Euro) was voor ons beiden. Positieve discriminatie mag, misschien, wel maar hoeft niet. Negatieve discriminatie mag evenwel niet. Dus wij beiden terug op weg naar buiten en toen mocht ik opeens toch gratis binnen. Nu ja “beter één ticket verkopen dan geen” zal de ticketdame gedacht hebben. Ze leek een beetje als een erfenisstuk uit het Sovjettijdperk.
Wat vooral Hilde te zien kreeg: kledij, juwelen, tapijten, serviezen, archeologische vondsten, metaal- en houtsnijwerk, foto’s over hoe het er aan toe gaat in Uzbekistan, gebouwen, de Islam, schrift en nog veel meer. Piet kon alleen de collectie Korans en foto’s van de stad voor en na de restauratie van de gebouwen bekijken en ook de tijdelijke (mooie) tentoonstelling over vrouwen. Als we ons niet vergissen was dit het “State Museum of History of Culture of Uzbekistan”.

In de omtrek van het museum staat een mooie standbeeldgroep met oa, en vooral, 4 kamelen. Het zijn wel degelijk kamelen want we zagen 8 bulten. De (levende) dromedarissen, één tamme in Khiva en 3 wilde in de woestijn wanneer we van Khiva naar Bukhara reden, hadden er maar vier.
 
In de straat die van Registan naar de Bazar loopt is op je rechterkant een prachtig staaltje van halfvergeven beeldhouwkunst (2m hoog en vele meters lang) te bewonderen.
Op die weg naar de Bazar heb je de moskee Bibi Khanoum en het mausoleum Bibi Khanoum.
Dit mausoleum kan een niet-rolstoelgebruiker bezoeken (2500 SUM – 1,25 Euro en eventueel iets bijbetalen om foto’s te nemen) maar, om eerlijk te zijn, het is de moeite niet waard : 3 nissen in een kelder met graven met tapijten erop waarop men geld legt. Voor de nu ex-moskee zijn er vele treden maar ook helpende handen van verkoopsters van zijde en wol. Je ziet er op het binnenplein een grote koransupport in steen.

Niet ver van onze B&B zijn er 2 mausolea: Gur Emir en Ak Serai.
Gur Emir mag je niet missen! Ga daarom via het breed sterk dalend vlak voor auto’s (best in achteruit) er naar toe want zo vermijd je 13 treden. Verderop hier en daar 1 of 2 treden.
Ingang: 3800 SUM (1,90 Euro) + bijbetalen voor foto’s.
Waar de graven zich bevinden heb je een pracht van een koepel met halfverheven beeldhouwkunst. De gebruikte materialen zijn ook niet min: onyx, jade (voor de grafsteen van Timur Leng), marmer, enz. Terwijl je dit alles bekijkt, bestudeerd, bewonderd denk je terug aan de koepel van Tilia Kali in Registan en denk je aan wat je dacht toen je de Tilia Kali-koepel bewonderde. Zijn de koepels van Gur Emir en van Tilia Kali nu concurrenten voor de hoofdprijs? Of versterken ze mekaar? En er ligt nog een kaper op de kust. Of liever een verzameling kapers.
Het mausoleum van Ak Seria is bouwvallig maar in restauratie. Ervoor ligt wel een site met winkeltjes met allerlei handwerk. Neem niet de ingang aan de nog in werking zijnde moskee (let op de plafondbeschilderingen) maar ga achterom om treden te vermijden.

Medebewoners in onze B&B hadden ons gemeld dat het voor ons niet te doen was: Chah-i-Zinda met verschillende trappen en trapjes met vele tientallen treden is onbegonnen werk met een rolstoel!
Maar zo vlug gaven we ons toch niet gewonnen, zeker Hilde niet. Ze bekeek de kaart meerdere malen en vond mogelijks misschien toch een andere weg ernaartoe.
Toen we een dag op de markt waren waagden we onze kans. Vanaf de markt namen we niet de gewone weg ernaartoe maar, achter de brede weg, gingen we naar boven toe, en het is een fikse helling, tot aan de moskee Khazret Khyzr. Even rusten en dan ging Hilde alleen verder en kwam via het kerkhof ook aan Chah-i-Zinda. De officiele weg naar Chah-i-Zinda heeft vele trappen en treden, o.a. een trap van 34 treden en verder nog kleinere trapjes met een paar tot enkele treden vanaf de officiële ingang die leidt naar de straat vol mausolea : via deze weg is het betalend, via de kerkhofweg is het gratis.
Na haar inspectietocht kwam Hilde terug tot bij de moskee waar ik zat te wachten.
Terwijl ze wat uitrustte en me het verhaal deed van haar bevindingen kwam een dame vanuit de moskee naar ons toe met een theekan, 2 tassen, een naan (of nan en uitgesproken als non wat brood betekent) en zelfgemaakte bonbons van suiker. Typisch Uzbeeks, heerlijk. En wat we kregen was ook heerlijk. En we hebben een kwartiertje gekeuveld (en Français) en liet ze ons dan alleen om ons verder te laten genieten van de versnaperingen. Hilde bracht, ondanks het feit dat ze gezegd had dat we alles op straat mochten laten staan, haar de theepot, bord en suikerpot terug en ze hadden nog een gesprekje onder dames.
Versterkt gingen we dus het kerkhof in en volgden het hoofdpad die lichtjes dalend was.
Op praktisch alle graven in het kerkhof zie je wie er begraven ligt want je ziet een grote foto (of foto’s indien er een koppel begraven ligt), maar niet op papier, van de overledene(n) als het ware gedrukt op het donkere, bijna zwarte marmer. Merkwaardig. Het kerkhof (een verzameling afgestorvenen) wordt er als het ware herschapen in een levende gemeenschap.  Wat een verschil met onze kerkhoven.
 
Op het einde van het hoofdpad waren er 3 trappen na elkaar naar beneden: een met 7, een met 6 en een met 5 treden. Twee mensen hielpen ons. Daal de trappen af met de begeleider hoger op de trap dan de rolstoelgebruiker, de helpers lager. Zo-ook als je de trappen omhoog gaat: de begeleider hoger dan de rolstoelgebruiker, de helpers lager en in achteruit (voor de rolstoelgebruiker en begeleider) naar boven. Na die 3 trapjes naar beneden en iets verder de hoek om en dan ben je in Chah-i-Zinda, de straat van de mausolea. Dan zijn er nog eens 2 treden, dan 3 treden en 1 trede maar kan je, behalve 2 mausolea die dichter bij de officiële ingang liggen, heel wat mausolea bewonderen, sommige ook binnenin. Een echte aanrader.
Elk van die mausolea is een parel en een verzameling van pareltjes. Wat een kunstzinnige rijkdom.

Als je Registan gezien hebt en dan vooral die koepel in Tilia Kali denk je: dat is de max.
Heb je dan later het Gur Emir Mausoleum bezocht met die prachtige koepel, dan vraag je je af: wat is nu de max?
Na Chah-i-Zinda weet je het helemaal niet meer.
We hebben veel gelezen over Uzbekistan en Registan in Samarkand bleek duidelijk de top te scheren.
Maar voor ons is het nu heel duidelijk: er is geen max. Heb je maar één dag om Samarkand te bezoeken, bezoek dan Tilia Kali in Registan, Gur-Emir en Chah-i-Zinda. Maar daar hou je een cultuur-indigestie aan over. Geen aanrader.
Elk van die max’s was voor ons gelukkig telkens op een andere dag.

En op nog een andere dag maakten we vanuit Samarkand een uitstap naar Shahrisabz.
Shahrisabz ligt ongeveer 80 km verder op de weg naar het Zuiden richting Termez (aan de grens met Afghanistan).
Aziza regelde voor ons een taxi, met chauffeur dus, die de ganse dag voor ons ter beschikking stond. En dit voor de democratische prijs van 50 $ (33,33 Euro).
Ze regelde ook dat wij drie in de vooravond bij een familie in Shahrisabz het avondmaal (zie volgend hoofdstuk) konden nuttigen. Na vlakke ritten, woestijn, velden en vooral katoenvelden tussen Urgench, Khiva, Bukhara en Samarkand moeten we ditmaal, na nog wat katoenvelden, door een bergachtige, uitlopers van het Pamir-massief, streek naar Shahrisabz. En dat doet eens deugd. Halverwege doen we zelfs, op een godvergeten plek, een marktje aan met vooral noten (vele soorten) en gedroogd fruit.
Shahrisabz is vooral gekend door Timur Leng (door Europeanen omgedoopt tot Tamerlane of Tamerlan en die dus begraven ligt in het mausoleum Gur Emir), fameus veroveraar en heerser afkomstig uit die streek.                                          
Een recent imposant standbeeld van hem aangeduid als Amir Timur (amir of emir betekent heerser) staat in het park voor het Paleis Ak-Serai. Dit paleis heeft  meer weg van een ruïne  waar je, als niet-rolstoelgebruiker, nog hoog op kan klauteren voor 1500 SUM – 0,75 Euro via een trap (draaiend, zeer ongelijke treden, donker, geen leuning) voor een prachtig zicht op stad en streek. We bezochten nog een paar gebouwen maar na Khiva, Bukhara en Samarkand is dat allemaal usual stuff. Maar overal merk je toch her en der iets moois. Zoals de blauwe koepel van de Kok Gumbaz moskee.

9. (W)etenswaardigheden

- Onze enige etenswaardigheid in Riga was: ‘n stoofpotje met groenten, vlees, aardappelen 6,90 LVL (10,12 Euro); kipcroquetten, puree en cantharellen 7,00 LVL (10,27 Euro). De menukaart is opgesteld in het Lets en het Engels.
 
- In het Nederlands schrijft men Oezbekistan, in ’t Frans Ouzbékistan, enzovoort maar sinds enkele jaren heeft Uzbekistan het Latijnse schrift geadopteerd, ter vervanging van het Cyrillische schrift (erfenis van hun oude machthebber, de Sovjetunie) en op de vliegtuigen van hun nationale luchtvaartmaatschappij staat te lezen “Uzbekistan Airways”. Wat ons doet vermoeden dat dit land voor de inwoners zelf Uzbekistan heet en aldus geschreven wordt wat we dus eerbiedigen. Daarom ook schrijven we Bukhara met een k. Maar het is geen evidentie te achterhalen hoe het eigenlijk allemaal geschreven moet worden.
“Stan” betekent in hun talen “plaats*” of “land” wat dus veronderstelt dat hun land het land is van de Uzbeken, Afghanistan het land van de Afghanen en Kazakstan van de Kazakken. En wonen de Turkmenen, de Tadjieken en de Kirgiezen dus in Turkmenistan, Tadjikistan en Kirgizistan (of Kirgizië).  
Waarom men de inwoners van Pakistan dan Pakistanen noemt, geen idee. Nou ja, in Zwitserland wonen Zwitsers, in Duitsland Duitsers en in Nederland Nederlanders.
*Regi betekent zand, dus betekent Registan (zie Samarkand maar ook in andere steden als bvb Bukhara) letterlijk “zandplaats”.

- De Kazakken ken je misschien beter als de Kozakken en het komt meer voor, ook in  Uzbekistan, dat de o als a uitgesproken wordt. We zeggen en schrijven Bukhara maar zagen ook naamborden met Bukhoro (eventueel met Cyrillische letters) dat je moet uitspreken als Bukhara. En zo kan je ook karan horen als ze over de koran spreken.
Je zou zo denken: waarom een o schrijven als je een a moet zeggen. Bekijk eens onze taal: dun, de en menig,: 3 verschillende klinkers voor éénzelfde klank.
Talen én Logica …?

- Nog zo’n taaleigenaardigheidje: als je van Khiva naar Bukhara (afstand 500 km) rijdt, dan doe je dat ongeveer 300 km door de woestijn. Onze chauffeur zei dat we door de Karakum woestijn (he said: the Karakum desert) reden, iemand anders beweerde dat het de Kizylkum woestijn is. De ene woestijn gaat evenwel over in de andere. Soit.
Eigenaardig dat die 2 woestijnnamen eindigen op “kum”. Zo eigenaardig is het nu ook weer niet want “kum” betekent: jawel “woestijn”.
Kara betekent zwart en kizyl rood. Volgens dezelfde chauffeur reden we door de rode woestijn. Als zij al eens missen dan is het ons zeker ook toegelaten.
Het zand van die woestijn zag er evenwel niet rood uit, zeker geen tomatenrood. In het begin leek het op Blankenbergs geel zand, een honderdtal km verder kwam er een zweem van rood erbij zodat het zand er licht oranje uitzag
Als je dus van Khiva naar Bukhara rijdt, rijd je soms ook langs de Amudaria-stroom en steek je hem ook over. Het zal je dus niet verwonderen dat “daria” “rivier” of “stroom” betekent en Amu is de naam van een stad waardoor die rivier stroomt.   

- Uzbekistan, met zijn woestijn(en), heeft dus een continentaal klimaat. In de zomer kan het dus heet zijn en barkoud in de winter. Niet voor niks wilden we op 20 september vertrekken naar Uzbekistan. Dan is het daar nog aangenaam warm, niet drukkend en regelmatig een fris windje. Tijdens onze reis hadden we dus dit ideaal weer en van vliegen of muggen hebben we niks gemerkt. Normaliter zijn er zelden wolken te zien en we zagen dus meestal een open, zonnige hemel. We hebben maar eenmaal regen gehad, onze laatste avond in Samarkand. In Khiva had Hilde erge last van kloven op de lippen vanwege de wind, dat sleepte toch meer dan een week aan.

- In Uzbekistan spreken ze dus hoofdzakelijk Uzbeeks maar ook het Tadjieks (in de streek van Samarkand) en het Farsi (Perzisch; in de streek van Bukhara). Door hun Sovjetverleden kennen er nog Uzbeken wat Russisch. Met Engels kan men zich verhelpen, zeker als toerist.
Van de Uzbeekse taal kenden we enkel “rahmed” (of rahmad) wat “dank u” betekent en “kata rahmed”: dank u zeer.
 
“Salaam aleikum” is “de” begroeting tussen moslims maar kan ook naar niet-moslims toe. Normaliter klinkt de wedergroet: “aleikum salaam” maar we hoorden regelmatig als wedergroet gewoon opnieuw “salaam aleikum”. Bij het uitspreken van die groet getuigen een hoofdbuiging en/of het leggen van je rechterhand op je borst als een teken van eerbied voor de aangesprokene. Wijzen, iemand aanraken en/of iets geven, telkens met de linkerhand, vermijd je best. Deed je het toch onbewust en besef je het, zeg dan gewoon sorry met een hoofdbuiging en/of de rechterhand op de borst. Ze zullen dit appreciëren met een vriendelijke glimlach want ze beseffen wel dat niet alle buitenlanders hun gebruiken en gewoonten kennen.
Een stevige handdruk gebeurt met de rechterhand. Dan mag je wel je linkerhand op je borst leggen.

- Uzbekistan is een moslimland maar zonder die trekjes die een moslimland voor sommigen onpopulair maken. Hier zie je dus bvb geen burka’s of gesluierde vrouwen, wel keurig en kleurig geklede vrouwen, vrank en vrij en vriendelijk. Hier valt geen uiterlijke discriminatie te bespeuren.   
Zowel in Khiva, Bukhara als in Samarkand  logeerden we in B&B’s gerund door dames.
We waren tijdens de ramadan in Uzbekistan en dat hebben we gemerkt: 3 maal kregen we een geschenk en een van de vrijgevigen – een dame, onze verbazing merkend – legde ons uit dat moslims tijdens de ramadan mensen moeten helpen door giften uit te delen.
Maar evengoed merk je mensen die zich niet aan de ramadan houden, bvb door te eten tijdens de dag. De steden die we aandeden liggen allen op de fameuze Zijderoute en zijn dus  karavaansteden die, wegens de sinds eeuwen intense wegentrafiek, heel ruimdenkend zijn. Eigenlijk is elk van die steden een beetje een smeltkroes van culturen en godsdiensten en hoort extremisme hier niet thuis.  
Uzbekistan is een “zalig” land, vooral omdat het je een “zalig gevoel” geeft.

- Met een beetje geluk, zoals wij toevallig, kan je ook het optreden meemaken van een folkloristische Uzbeekse zang- en dansgroep.

- Schoenen worden uitgedaan als moslims de moskee binnengaan. Niet-moslims gaan normaliter geen moskee binnen. Het kan wel als de moskee niet meer als moskee gebruikt wordt. Schoenen worden ook uitgedaan als je als gast de huizen of huisjes binnengaat.
Dit gebeurde aldus ook in de B&B’s als je binnengaat in de plaats waar gegeten werd.

- Kinderen groeten je en vragen wel eens in hun enige Engels van welk land je komt en/of vragen om wat snoepgoed. Heb je geen snoepgoed en je meldt het hen, even goeie vrienden.  

- Aangezien Uzbekistan een goeie 70 jaar (tot 1991) bij de Sovjet-Unie behoorde merk je nog wel iets van de Sowjet-erfenis:
Hier en daar nog Cyrillisch schrift op de baan: sommige wegwijzers en reclameborden.
Een beetje overal op de wegen tussen de steden zie je op bepaalde reclameborden de foto van de president met een of andere stichtende boodschap. De president dateert ook nog het Sovjettijdperk waar hij toen al een leidende functie had.
Er zijn nog veel controles onderweg en dat begint met een stoptekenbord een paar tientallen meter voor de controlepost. Iedereen stopt aan dat bord (zelfs als er niemand is) en rijdt dan traagjes verder tot de controlepost. Auto’s met toeristen worden praktisch nooit gecontroleerd.
Tenminste wij toch niet.

- Natuurlijk heb je al abrikozen gegeten. Ook ‘abrikozennootjes’? Als je een abrikoos gegeten hebt dan blijft er nog een pit over. De Uzbeken houden die bij en als ze er genoeg hebben dan roosteren ze die pitten en schijven er aan de zijkant wat af zodat je de pit kan openpeuteren en het nootje eruit halen. Die abrikozennootjes zijn herkenbaar aan het witte poeder op de noten. Knabbel er heel langzaam op en laat de smaak tot je doordringen: het nootje smaakt ook naar abrikoos: heerlijk. Peuter 4 pitten open en steek de vier nootjes in je mond, knabbel ze langzaam kapot en …… geniet. Wissel af met de even plaatselijke amandelnootjes en rozijnen, die je dus ook op de markt vindt, en je degusteert een smaak-rapsodie. Een notenkrakertje kan handig zijn. Vandaar de Notenkrakerssuite.
 
Op de markt zie je ook een beetje overal een ander soort nootjes: dun en langwerpig en het omhulsel is zachter. Het ging niet zo vlot om die nootjes hapklaar te krijgen en echt lekker vonden we het ook niet. De rest heeft onze tweede taxichauffeur (de zoon van de eerste) opgepeuzeld en hij toonde een trukje om die nootjes vliegensvlug hapklaar te krijgen. Moest je verzot raken aan die nootjes, vraag maar de Uzbeken om je dat trukje te leren.

- Op een terras in Khiva vroegen we elk een mangosap, ze brachten ons 2 glazen en een plaatselijke tetrabrik van 1 liter. Heel lekker zodat de tetrabrik weldra leeg was en het kostte ons 4500 SUM (2,25 Euro).

- De eetgewoonten in Uzbekistan, dus ook in de B&B’s en bij de mensen verschillen van de onze en eventueel ook wat van die in de restaurants. Zowel voor het ontbijt als voor het avondmaal zijn er geen grote of gewone borden, eerder kleine borden en ondertasborden, overvloed aan bordjes op tafel met al verschillende ingrediënten (fruit: druiven, rozijnen, nootjes; soep; groenten: tomaten, salade, …; eieren; melkproducten: yoghurt; room, verschillende kazen; vlees, vis). Thee (suiker en honing staan ook altijd op tafel) krijg je in alle omstandigheden, ook als drank tijdens bvb het avondmaal. Bij het ontbijt kan ook oploskoffie. Of melk.
Na zo een ruim ontbijt volstaat rond 14h wat fruit (druiven, rozijnen, abrikozen, appels, enz.) en/of een gebakje, wat yoghurt of cola.
En dan een even ruim avondmaal.

- De dame van de moskee bij het kerkhof in Samarkand (zie Chah-i-Zinda) legde ons uit dat echte naan of nan (non uitgesproken) enkel drie ingrediënten bevat: bloem, zout en water. Sindsdien probeerde ik naan te maken in Kuurne maar het leek nergens op, zeker niet op de lekkere naan die we in overal in Uzbekistan aten.  

- Hallo klinkt in het Uzbeeks ook wel eens als halio.

- Al onze verplaatsingen in Uzbekistan van stad tot stad deden we met de taxi. Bij onze landing in Urgench bood een taxichauffeur ons aan om ons beiden naar Khiva te brengen voor 30 $. Dat vonden we eigenlijk veel te veel. Hij daalde tot 20 $ en toen zeiden we hem dat we in reisverslagen gelezen hadden dat men voor 100 $ met de taxi van Khiva naar Bukhara kon gebracht worden en dat is 500 km en Urgench – Khiva is maar 30 km. Hij zei dat hij akkoord was ons van Khiva naar Bukhara te brengen voor 100 $ (66,67 Euro) en van Urgench naar Khiva voor 20 $ (13,33 Euro). Daar zit natuurlijk geen proportie in maar 100 $ voor 500 km was aardig meegenomen. Dus wij met hem naar Khiva. En spraken we af dat hij ons 3 dagen later om 10h zou ophalen om ons naar Bukhara te brengen.
Drie dagen later zaten we te wachten op hem en toen opperden we opeens: “Hij zal niet komen, zeker?”. Maar jawel, 5 minuutjes later zagen we die taxi aan komen rijden. Maar de chauffeur bleek de zoon te zijn van onze eerdere taxichauffeur. En wij op naar  Bukhara. Met het zalige gevoel dat men kan rekenen op de Uzbeken. Wat nog menigmaal bevestigd werd op onze reis.
Sorry, waarde Uzbeek, voor dat eventjes twijfelen aan uw, jullie, loyauteit.    
Je hebt weinig of geen wegwijzers en of kilometeraanduidingen maar voor ons was dat dus geen probleem, de taxichauffeurs kenden duidelijk hun weg. Alle wegen die we bereden waren verhard. Enkel tussen Khiva en Bukhara (ongeveer 500 km) waren er een paar minder goeie stukken en werd er ook gewerkt aan die weg maar aangezien we die afstand aflegden in 5h30’ was dat geen probleem.
In de woestijn zagen we vooral roofvogels en ook éénmaal 3 dromedarissen die er in alle vrijheid rondliepen. Te midden de woestijn zagen we een paar tientallen km geen enkele behuizing meer noch electriciteitspalen. Op het zand groeiden hier en daar verspreid 2 soorten struikjes op sterven na dood. Zo leek het toch voor ons. Impressionant die eerste kennismaking met een woestijn.
Bukhara – Samarkand moet zo’n 270-280 km zijn en we reden door een vrij dor landschap. Na een 100-tal km heb je de karavanserai Malekravat. We betaalden de taxi 65 $ (43,33 Euro).
Samarkand – Tashkent: 280 à 300 km; 65 $ (43,33 Euro).
 
Je betaalt, voor die afstanden, een taxi goedkoper ’s morgens dan ’s avonds.
Het schijnt dat al die steden (behalve Khiva maar wel Urgench op 30 km ervandaan) te bereiken zijn met de trein. Dat hoorden we van backpackers maar ze zeiden er ons bij dat de wagons niet rolstoeltoegankelijk waren.
Behalve wij waren de andere toeristen vooral backpackers en zij die met de bus in georganiseerde reizen vooral die steden aandoen (veel Fransen).

- Er rijden heel wat auto’s, dus ook taxi’s, op gas. Dat veronderstelt dat er een gastank in de koffer zit en dat de rolstoel dan niet in de koffer kan maar op de achterbank moet. Niet ideaal.

- Liften kan ook in Uzbekistan maar is niet gratis. Er wordt overeen gekomen over de prijs.

- Op ronde punten: wie er op komt heeft voorrang.

- Wil je op internet dan ga je best naar een internetcafé (bvb Paynet of MTC) want daar is het het goedkoopst: ongeveer 1000 SUM (0,50 Euro) per uur, zowel in Bukhara als in Samarkand. In de toeristische dienst in Khiva betaalden we 1500 SUM (0,75 Euro) voor 15 minuutjes. Vraag uitleg hoe je @ moet maken, want het is niet zoals bij ons. Velen hebben ook een Russisch klavier, zoek er eentje uit waar ook het latijnse schrift erbij staat.

- Aankoop van souvenirkes, marktproducten e.d. mogen bediscussieerd worden. Maar het hoeft niet. Als je een oud moederke savatten ziet breien met een stevige soort wol bereid uit kamelenhaar en ze vraagt 2000 SUM (1 Euro) voor zo’n paar savatten dan is discuteren over zo’n prijs crimineel.
Bedenk eens het werk en de tijd besteed aan het verzamelen, bereiden, spinnen en kleuren van het kamelenhaar en het breien van die savatten, dan nog in een paar kleuren en met motieven en dat allemaal voor 1 Euro.
Het is niet zo dat er überhaupt altijd moet gediscussieerd worden over een prijs.

- We hebben weinig ervaring met restaurants omdat we meestal het avondmaal aten in de B&B waar we logeerden of waar onze B&B-dame ons ook wel eens naartoe stuurde bij deze of gene  familie.
In Bukhara aten we éénmaal buitenshuis: op het Laub-i-Hauz-plein. Niet slecht: een slaatje met yoghurtsaus en naan. Dan pasta en één shaslick* (want we merkten al dat het hier fameuze porties waren) voor ons beiden. ’s Anderendaags waren we evenwel blij dat we weer bij Fatima aten want bij de mensen eet je wat de pot kookt maar het is er veel gevarieerder. En lekkerder.
*Typisch voor Uzbekistan : het zijn brochettes, van rund of varken, kip, lam en waarschijnlijk ook van vis.
In Samarkand aten we éénmaal in een restaurant: in het gekende Labi G’or. We aten er samen 2 lam-shaslicks, 2 rund-shaslicks, 1 naan (brood) en 1,5 l cola: 10.500 SUM (5,25 Euro).
In Sachrisabz aten we in de namiddag bij een familie met een kleine werkplaats in hun huis waar artisanaal kledij (giletjes, potskes,…) gemaakt werd. We aten er lekker en uitgebreid typische Uzbeekse gerechten : soep “mashova” met oa rijst en ballekes vlees, 2 soorten slaatjes en brood met zure room, dan “dumlana” als tweede gerecht met rundsvlees, wortelen, kool en aardappelen. We kregen ook tsjake en bodon maar geen idee meer wat dat voorstelt maar lekker was het.
Thee en honing was er constant en het dessert was fruit (appels, peren, druiven, amandelen, rozijnen) en ook zelfgemaakte (met oa suiker, eiwit en een wortel van een plant) witte gesuikerde ‘pasta’ (ziet eruit als dikke witte lijm). Tussendoor praten we constant met de oma en haar 10-jarige kleinzoon en onze chauffeur. De kleinzoon was de enige die een beetje Engels sprak maar hij had een Uzbeeks-Engels / Engels-Uzbeeks woordenboek en dat was onze redding.
Prijs avondmaal 16000 SUM (8 Euro) voor ons 2, de chauffeur at gratis mee.
Ik heb er een mooi hoofddeksel, kalpot genaamd in hun taal, kunnen kopen (6000 SUM - 3 Euro).  
 
De enige dag dat het wat regende gingen we, naar de avond toe, ook Labi G’or even binnen om ons effen op te warmen en vroegen thee voor ons beiden wat we ook kregen: een volle theekan en 2 tassen en suiker. Het kostte ons 200 SUM ofte 0,10 Euro.
Die avond gingen we (+ alle andere gasten bij onze B&B) eten bij een familie die hun huis aan het opknappen waren in de oorspronkelijke Uzbeekse stijl. We sponsorden hen dus, al etende, een beetje bij de restauratie van hun woonst. Prijs 8 $ pp.
Typisch is ook de “plov” of pilav: een gerecht op basis van rijst, groenten en vis of vlees.
Je kan ook op een terrasje bvb een fles cola (1,5 l) krijgen. Je betaalt: 3000 SUM (1,50 Euro) en je of jullie drinken naar godsvrucht en vermogen en daarna stappen jullie op en jullie nemen de fles mee als er nog cola inzit.  

- Bij heel wat huizen, vooral op de buiten, zijn er weinig of geen vensters te zien in de gevels naar de straat toe. De vensters zijn gericht naar de koer toe achter het huis waar het leven zich afspeelt.